Αρχαία Αίγυπτος -Β

Παρατηρούνται δύο βασικές σημασιολογικές σφαίρες στην αρχαία αιγυπτιακή αντίληψη του κόσμου, η κοσμική (cosmic) όπου οι θεοί εκδηλώνουν την παρουσία τους μέσω “μεταμορφώσεων” (transformations) ή “εκροών” (emanations), και η πολιτική (political) σφαίρα, όπου οι ιερές έννοιες εκτελούνται από τον Φαραώ μέσω των επίσημων ενεργειών του. Ο Φαραώ αποτελεί φιγούρα παρόμοια με λατρευτική, καθώς υπηρετεί ως “ζωντανή εικόνα” (living image) του ανώτατου ή θεού-κράτους.

Στην Αιγυπτιακή κοινωνία, η θρησκεία είχε κεντρικό ρόλο στην καθημερινή ζωή. Ένα από τα καθήκοντα του Φαραώ ήταν ο ρόλος του ενδιάμεσου μεταξύ των θεών και του λαού του. Ο Φαραώ λοιπόν, κατά κάποιο τρόπο, συμπλήρωνε την παρουσία των θεών στην καθημερινή ζωή. Κατά συνέπεια, ο ρόλος του ήταν αυτός της διαχείρισης τόσο της πολιτικής όσο και της θρησκευτικής εξουσίας. Ήταν ο κύριος κάτοχος όλης της γης της Αιγύπτου, θέσπιζε νόμους και ηγούνταν ως αρχηγός του στρατού εναντίον εισβολέων, υπερασπιζόμενος την εδαφική ακεραιότητα της Αιγύπτου. Όσον αφορά το θρησκευτικό τομέα, λάμβανε μέρος σε θρησκευτικές τελετές και επέλεγε τον χώρο όπου θα κτίζονταν νέοι ναοί. Είχε την ευθύνη για τη διατήρηση της Ma’at, της κοσμικής τάξης, της ισορροπίας και της δικαιοσύνης· μέρος αυτών περιλάμβανε και τον πόλεμο, όταν ήταν απαραίτητο, για την υπεράσπιση της χώρας ή για την επίθεση εναντίον άλλων λαών καθώς αυτό θεωρούνταν ότι συνέβαλε στη διατήρηση της Ma’at (πχ. μέσα από την απόκτηση πόρων).

Πιο συγκεκριμένα, και αναφορικά με τον Ηλιακό Ύμνο 24, σύμφωνα με την μετάφραση του J. Assmann· πρόκειται για ένα κείμενο γνωστό από το 1970 και αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο στην παρουσίαση κεντρικών εννοιών. Δεν αποτελεί παραπομπή, αλλά πραγματεία που ασχολείται με τις γενικές συνθήκες της ηλιακής λατρείας και τον ρόλο του Φαραώ ως ιερέα του θεού ήλιου. Αποτελείται από 44 στίχους και χωρίζεται σε 10 στροφές. Η πρώτη στροφή των 10 στίχων περιγράφει την άνοδο του ήλιου με το ύφος της αιγυπτιακής κοσμογονικής αντίληψης. Η δεύτερη σκηνή, που αποτελείται από 20 στίχους, ορίζει την αντίληψη του Φαραώ, ο οποίος με την εκτώπισή του στο μυστηριακό φάσμα του ηλιακού στερεώματος μπορεί και συνοδεύει τη κοσμική διαδικασία με θρησκευτική και τελετουργική ιδιότητα. Η τρίτη στροφή αφορά τη νομιμοποίηση του Φαραώ με έναν γενικότερο τρόπο. Ο Φαραώ έχει λάβει την εξουσία όχι μόνο για τις ικανότητές του, αλλά γιατί πάνω από όλα επειδή εγκαταστάθηκε στη γη από τον ίδιο τον θεό ήλιο [“..Re has placed the king/ On the earth of the living/ For all eternity”].

Σύμφωνα με τον Assmann, έχουμε σαφή διαχωρισμό των θεών από τους ανθρώπους, με την απόσυρσή τους στον ουρανό. Σε αντίθεση με την αρχαιοελληνική πίστη, οι θεοί δεν θα βρεθούν παρόντες στην απλή, καθημερινή ζωή. Και είναι αυτή ακριβώς η απουσία τους που δίνει το περιθώριο για μια πολύ συγκεκριμένη ανθρώπινη σφαίρα δραστηριότητας και ευθύνης -αυτή του κράτους, η οποία, παρά το γεγονός ότι αποτελεί θεϊκό θεσμό, κρατά το θεϊκό στοιχείο σε μια απόσταση που πρέπει να γεφυρωθεί μέσω του “ιερού συμβολισμού”. Η εγκαθίδρυση της πολιτείας ανέρχεται σε αυτή καθαυτή την εγκαθίδρυση της θρησκευτικής λατρείας. Διότι η θρησκευτική λατρεία καθίσταται αναγκαία λόγω του διαχωρισμού των θεών από τους ανθρώπους, έτσι το κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη της θρησκευτικής λατρείας. Αυτή είναι και η κύρια ευθύνη του Φαραώ, πέραν της απόδοσης δικαιοσύνης [Judging men…,/Bringing Ma’at into being, annihilating Isfet] στην ανθρώπινη σφαίρα.

Η εκτέλεση της τελετουργίας στην Αρχαία Αίγυπτο είχε επίσημο χαρακτήρα, αφού οι περισσότερες από τις τελετουργίες συνδέονταν με τον Φαραώ ή του θεούς. Ήταν αυτός ακριβώς ο χαρακτήρας της λοιπόν, και ο ρόλος του Φαραώ, που τον ξεχωρίζει από τον υπόλοιπο κόσμο. Σε απεικονίσεις όπου ο Φαραώ φαίνεται να εκτελεί κάποια τελετουργία, ταυτίζεται με τον θεό, γεγονός που τον καθιστά ανώτερο από την ανθρωπότητα. Όπως προαναφέρθηκε, η τελετουργία έχει άρρηκτο δεσμό με την διατήρηση της Μα’ατ. Ό,τι λοιπόν ερχόταν ενάντια στον Φαραώ, ερχόταν ενάντια και στην αρμονία και την τάξη που πρέσβευε η Μα’ατ.

Παρά την εντύπωση που σχηματίζεται μέσα από αυτές τις πηγές, στην πράξη οι περισσότερες θρησκευτικές τελετές εκτελούνταν από τους ιερείς και όχι από τον Φαραώ. Ενώ δηλαδή, στα ανάγλυφα των ναών ο Φαραώ απεικονίζεται να εκτελεί τις τελετές, παρ’όλα αυτά στα περισσότερα κείμενα αναφέρεται πως ο ιερέας είναι εκείνος που αναλαμβάνει την τέλεση κάποιας τελετουργίας, με εξουσία που του έχει παραχωρήσει ο Φαραώ.

---

Αρχαία Αίγυπτος -A

2.1       Στην Επωδή 261 από τα Κείμενα των Σαρκοφάγων, έχουμε μια ξεκάθαρη εικόνα της ανάδυσης ενός θεού, μια μακροσκελή θεολογική έκθεση για τη μαγεία. Το ξόρκι της “Γέννησης του Θεού Heka”, προφερόμενο από την ίδια την θεότητα (Heka), όπου απευθυνόμενος προς τους άλλους θεούς και παρουσία του δημιουργού, δηλώνει την προέλευση και τις δυνάμεις του.

            Η περιγραφή του ρόλου του Heka παρουσιάζει έτσι τα περισσότερα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά του θεού, καθώς και την έννοια που ενσωματώνει, αυτή της μαγείας. Πρώτος από τις δημιουργίες του Atum, ο Heka εμφανίζεται πριν από τον Λόγο (Hu), από το στόμα του δημιουργού (“[...]when something came from his mouth/ [...] when he took Annunciation in his mouth”). Είναι αυτή η “εξουσιαστική εκφορά” (authoritative utterance) που τον εμπλουτίζει με τη μαγική του ιδιότητα, δημιουργώντας έτσι τους θεούς (Εννεάδα) και τον κόσμο. Η στενή σχέση που παρουσιάζεται εδώ μεταξύ της μαγείας και της λέξης, παρέχεται σε οντολογική εξήγηση- η μαγεία βρίσκεται μέσα στην ίδια την λέξη. Ο Heka, που παρουσιάζεται ως γιος του δημιουργού, στην πραγματικότητα αποτελεί την ίδια την υπόσταση της δύναμης του δημιουργού για τη φυσική τάξη.

            Στον στίχο “I am the one who the Sole Lord made/ before two things had developed in this world” έχουμε μια σαφή αναφορά στην δυϊκή αντίληψη του κόσμου, κυρίαρχης στην Αρχαία Αίγυπτο όπως και σε πολλούς άλλους πολιτισμούς. Ο όρος “δυϊκότητα”, αν και δεν ήταν καταγεγραμμένος στην αιγυπτιακή, χρησιμοποιείται στη σύγχρονη ακαδημαϊκή αναφορικά με έναν τρόπο σκέψης που αντιλαμβάνεται τον κόσμο βάση της αντιπαραβολής αντιφατικών ή συμπληρωματικών πραγματικοτήτων (πολιτιστικών, φιλοσοφικών ή φυσικών) σε μια στατική ή δυναμική σχέση, και χρησιμεύει ως ένας μηχανισμός κατανόησης της λειτουργίας του κόσμου. Οι πραγματικότητες αυτές ενώνονται σε ζεύγη που αποτελούνται από δύο συναφή στοιχεία, ο συνδυασμός των οποίων οδηγεί σε μια νέα έννοια, καταδεικνύοντας την ενότητα και συμπερίληψη που θα έλειπαν από τα εξατομικευμένα στοιχεία. Η δυϊκή σκέψη ήταν βασικό χαρακτηριστικό της αρχαίας αιγυπτιακής νοοτροπίας (Πάνω - Κάτω Αίγυπτος, Μαύρη - Κόκκινη Γη, Ma’at - Isfet, ημέρα - νύχτα, ζωή - θάνατος) όπως άλλωστε προκύπτει από γραπτά και ανάγλυφα αρχεία, όπου διαπιστώνουμε ότι τα ζεύγη ή οι εννοιολογικοί “πόλοι” θα μπορούσαν να είναι σε μια σχέση αληθινών αντιθέτων. Εναλλακτικά, οι πόλοι θα μπορούσαν να παραμείνουν σε μια σχέση συμπληρωματικότητας, αλλά και έλλειψης. Η διαδικασία της Δημιουργίας επομένως, γινόταν αντιληπτή μέσα από την δυϊκότητα. Ο Κόσμος δημιουργήθηκε από μια μοναδική θεότητα (Atum) που ενσωμάτωνε τόσο τις αρσενικές όσο και τις θηλυκές ιδιότητες, δίνοντας έπειτα πνοή στην πρώτη αμιγώς αρσενική (Shu) και θηλυκή (Tefnut) θεότητα.

            Ως ο θεός που ενσωματώνει την έννοια της μαγικής δύναμης και ενέργειας. ο Heka περιγράφεται ως δημιουργός στην αρχή του χρόνου, με τη θέληση του Atum να του παρέχει την υπερφυσική δύναμη να διεισδύσει στο σύμπαν και να επιτρέψει τη λειτουργία των θεοτήτων και της ανθρωπότητας. Στα Κείμενα των Πυραμίδων, ο Heka παρουσιάζεται ως μια απειλητική δύναμη. Στο Βιβλίο των Νεκρών καταγράφονται ξόρκια που αναφέρουν ότι ο αποθανών θα έχει την μαγική δύναμη του Heka για να εξουδετερώσει του κινδύνους του Κάτω Κόσμου. Σε πιο πρόσφατα μαγικά ξόρκια, ο Heka είναι μαζί με τους Ra, Thoth και Sakhmet, έναν από τους προστάτες του Osiris, του οποίου την δύναμη επικαλούνται για να νικήσουν τους κροκόδειλους τυφλώνοντάς τους. Ο Heka απεικονίζεται συχνά με ανθρωπόμορφα χαρακτηριστικά στο Βιβλίο των Πυλών, όπου στέκεται στη βάρκα του Θεού Ήλιου κατά τη διάρκεια του νυχτερινού ταξιδιού του στον Κάτω Κόσμο. Στη Δεύτερη Αίθουσα του Ναού στη Νήσο Φίλαι, διακοσμημένης κατά την εποχή των Πτολεμαίων, ο Heka απεικονίζεται ως ο θεός που διακηρύσσει την ενθρόνιση του γιου της Ίσιδος -και συμβολικά του ίδιου του Φαραώ- ως ηγεμόνα της Αιγύπτου, κρατώντας το παιδί στα χέρια του.

            Ενδιαφέρον έχει να εξετάσουμε και την δεύτερη εννοιολογική υπόσταση της λέξης “Heka”, που ήταν αυτή της μαγείας, καθώς η μαγεία στην αρχαία Αίγυπτο ήταν άρρηκτα συνυφασμένη με την θρησκεία. Όσον αφορά τη σχέση τους με το Αόρατο, οι κοινοί Αιγύπτιοι παρέμεναν έξω από το σύστημα του ναού και δεν συμμετείχαν, τουλάχιστον άμεσα, στις λειτουργίες του. Είχαν όμως άλλους τρόπους να έρθουν σε επαφή με θεότητες· μεταξύ αυτών, ήταν και η μαγεία, που έπαιζε εξέχοντα ρόλο.

            Η λέξη μαγεία είναι φορτισμένη με αρνητικούς συνειρμούς που έχουν καταστήσει δύσκολο για τους μελετητές να προσεγγίσουν το θέμα. Η κοινή λογική συνδέει αμέσως τη μαγεία με  αυτό που στα αγγλικά περιγράφεται ως sorcery, και με τον Σατανισμό, κατά τη Χριστιανική Παράδοση. Ειδικότερα, αντιμετωπίζονται δύο έννοιες που έχουν τη βάση τους στην ιστορία των θρησκειών. Η μία είναι ότι η μαγεία προηγήθηκε της γνήσιας θρησκείας, μια θεωρία την οποία υποστήριζαν τα μέλη της σχολής του J. G. Frazer. Η άλλη είναι ότι η μαγεία είναι ένα είδωλο της θρησκείας, μια υποβαθμισμένη μορφή της που οδηγεί σε δεισιδαιμονίες· η “θετική” σχολή και, όσον αφορά την Αιγυπτιολογία, ο A. Erman, ήταν ένθερμοι υποστηρικτές αυτής της άποψης. Ωστόσο, υπάρχουν ακαδημαϊκοί που έχουν αναγνωρίσει ότι οι έννοιες της μαγείας και της θρησκείας δεν είναι σε καμία περίπτωση αντίθετες μεταξύ τους.  Θα ήταν καλύτερο να υιοθετήσουμε τον όρο “λατρευτική μαγεία” (cult-magic), διατηρώντας επιφυλάξεις για τη λέξη “θρησκεία”- έναν ευρύτερο όρο σημασίας που καλύπτει το σύνολο της ανθρώπινης συμπεριφοράς απέναντι στο Αόρατο, συμπεριλαμβανομένης τόσο της λατρείας όσο και της μαγείας.

            Η λατρεία και η μαγεία δεν είναι αντιθετικές έννοιες εδώ, αλλά και οι δύο έχουν τις ρίζες τους στο ίδιο κοινό υπόστρωμα, εκείνο μιας συγκεκριμένης αντίληψης του κόσμου και των λειτουργιών του, όπως αυτά συναντώνται στα κείμενα της Αιγύπτου. Πέρα από την μαγεία που τελούνταν από ιερείς, στον ιδιωτικό τομέα είχε και ιατρικό χαρακτήρα. Η κινητήρια δύναμη πίσω από κάθε ενέργεια αυτού του τύπου ήταν μια υπερφυσική ενέργεια που ονομαζόταν “heka”, με την οποία οι θεοί ήταν προικισμένοι από την ίδια ουσία, με αποτέλεσμα να μπορούν να περιγραφούν ως “ισχυροί hekau” ή ως έχοντες “πολλά hekau”· στα Κείμενα των Πυραμίδων, ο ανθρωποφάγως Φαραώ κυνηγά και καταβροχθίζει θεούς και ανθρώπους για να αυξηθεί η δική του δύναμη· ωστόσο, όπως μαθαίνουμε στο κείμενο του Αχθόη Α’ προς τον γιό του, Merikare, “ο Θεός έχει δώσει στους ανθρώπους heka ως όπλο ικανό να αλλάξει την πορεία των γεγονότων”.

---